Η πνευματική δραστηριότητα στο Βυζάντιο βασίστηκε, κυρίως, στην ελληνική γλώσσα, η οποία λόγω της μεγάλης διάδοσής της αποτέλεσε αφενός το κατεξοχήν μέσο για την εξάπλωση και κυριαρχία της χριστιανικής θρησκείας και αναδείχθηκε αφετέρου σε γλώσσα της παιδείας.
Συνεπώς, δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι λόγιοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ασχολήθηκαν συστηματικά με την αρχαία ελληνική γραμματεία και διαμόρφωσαν τις κεντρικές πνευματικές και εκπαιδευτικές επιλογές του Βυζαντίου που καταλήγουν σε έναν κοινό στόχο, τη διάσωση των αρχαίων ελληνικών κειμένων και τη μίμηση της αττικής διαλέκτου στα έργα τους. Αλλωστε αυτή η προσπάθεια διαφαίνεται και στην αντιγραφική δραστηριότητα κειμένων της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς από λόγιους μοναχούς κωδικογράφους.
Η συστηματική ενασχόληση των Βυζαντινών λογίων με τους αρχαίους συγγραφείς θα κορυφωθεί τον 10ο αιώνα, με τον λεγόμενο Πρώτο Βυζαντινό Ουμανισμό, πνευματική κίνηση που θα φέρει τους Βυζαντινούς ακόμη πιο κοντά στα αρχαία κείμενα και θα προκαλέσει και μία «εγκυκλοπαιδική κίνηση» σε περισσότερους τομείς του επιστητού, ενώ στον 11ο αιώνα παρατηρείται μια ριζοσπαστικότερη σχέση με την αρχαία ελληνική γραμματεία και κυρίως με τη φιλοσοφία. Ας μην ξεχνάμε ότι ο 11ος αι. είναι η εποχή κατά την οποία εισάγεται η διδασκαλία της πλατωνικής φιλοσοφίας από τον Μιχαήλ Ψελλό στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης. Με την πρώτη άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους, το 1204, και τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η πνευματική πορεία δεν διακόπηκε, αλλά συνεχίστηκε στα διάφορα μικρά νέα κράτη που εμφανίστηκαν, όπως στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, στην αυτοκρατορία της Νίκαιας και αλλού. Τέλος, τον κρίσιμο 15ο αιώνα, η Παλαιολόγεια Αναγέννηση φέρνει μία νέα έκρηξη στον τομέα των γραμμάτων και των τεχνών, την ίδια ώρα που η αυτοκρατορία σταδιακά κατέρρεε.
Αυτήν ακριβώς την πνευματική ανάπτυξη και τους ανθρώπους που υπηρέτησαν με πάθος τα γράμματα και τις τέχνες κατά τη βυζαντινή περίοδο, έρχεται να αναδείξει ο παρών συλλογικός τόμος «Λόγιοι και Λογιοσύνη στο Βυζάντιο», αφιερωμένος στον πανεπιστημιακό δάσκαλο Κώστα Ν. Κωνσταντινίδη. Ερευνητές και μελετητές της βυζαντινής γραμματείας καταθέτουν τις απόψεις τους για τη λογιοσύνη και τους λογίους με εμπεριστατωμένες μελέτες.
Αναφέρω ενδεικτικά μερικές από αυτές. Της Eka Tchkoidze που ασχολείται με το μεταφραστικό έργο του Γεωργιανού λογίου μοναχού Εφραίμ Μτσίρε, μιας από τις σημαντικότερες μορφές της μεσαιωνικής γεωργιανής γραμματείας. Ο Εφραίμ, εξαιρετικός γνώστης της ελληνικής, μετέφρασε στη γεωργιανή τους Βίους αγίους του Συμεών του Μεταφραστή και κατ’ αυτόν τον τρόπο συνετέλεσε τα μέγιστα στη διάδοσή τους στην πατρίδα του.
Η μελέτη του Ηλία Νέσσερη επικεντρώνεται σε δύο άγνωστες πραγματείες του λόγιου Νικολάου Μουζάλωνος, που πραγματεύονται θέματα φιλοσοφικού περιεχομένου, την τριμερή διάκριση της ψυχής και τις πέντε ιδιότητές της, ενώ ο Ηλίας Γιαρένης παρουσιάζει μία «ταξιδιωτική επιστολή» του Νικολάου Μεσαρίτη, στην οποία ο λόγιος κληρικός περιγράφει δύο ταξίδια του από τη λατινοκρατούμενη Κωνσταντινούπολη στη Νίκαια. Τέλος, στις μελέτες για την παιδεία, κατά τον 15ο αι., ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η μελέτη του Ηλία Πέτρου για την ύπαρξη και ταυτοποίηση δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων στην Κωνσταντινούπολη και του Δημήτρη Αγορίτσα για ένα άγνωστο χειρόγραφο από την Ι.Μ. Αγίου Στεφάνου Μετεώρων, το οποίο εμπεριέχει μεταξύ άλλων και κάποια αινίγματα. * Ο κ. Χαράλαμπος Β. Στεργιούλης είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής ΑΠΘ, φιλόλογος στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια Ν. Μπακογιάννη.
Ιστορία
βιβλία
