Καμιά χώρα δεν είναι πιο στρατευμένη στην υπόθεση της ευρωπαϊκής ενοποίησης από τη Γερμανία. Όλα τα μεγαλόπνοα σχέδια με στόχο να φέρουν τους Ευρωπαίους πιο κοντά- το ενιαίο νόμισμα, η προώθηση μιας κοινής πολιτικής, η κατάργηση των μεθοριακών ελέγχων στο εσωτερικό της ΕΕ- φέρουν τη σφραγίδα της Γερμανίας.
Η ανακοίνωση λοιπόν του Βερολίνου ότι θα επαναφέρει τους μεθοριακούς ελέγχους στα σύνορα με την Αυστρία επιφέρει ένα θανατηφόρο πλήγμα σε μια από τις λίγες συμφωνίες που έκαναν αυτό το όραμα πραγματικότητα: Τη συμφωνία Σένγκεν, που καταργούσε τους ελέγχους διαβατηρίων σε ευρωπαϊκά σύνορα χιλιάδων χιλιομέτρων.
Είναι λοιπόν η Σένγκεν νεκρή; Βρισκόμαστε άραγε μπροστά στην αρχή του τέλους μιας όλο και πιο ενοποιημένης Ευρώπης;
Η Γερμανία επιμένει ότι οι μεθοριακοί έλεγχοι αποτελούν ένα προσωρινό μέτρο, μια έκτακτη απάντηση στην εισροή χιλιάδων προσφύγων από τον Νότο. Όταν το ανθρώπινο τσουνάμι υποχωρήσει, δήλωσε ο υπουργός Εσωτερικών, οι έλεγχοι αυτοί θα αρθούν, τα τρένα από την Αυστρία θα λειτουργήσουν ξανά και η Γερμανία θα συνεχίσει να επιδιώκει μια Ευρώπη χωρίς σύνορα.
Αλλά αυτά μοιάζουν με ευσεβείς πόθους.
Για περισσότερο από ένα χρόνο, η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια αυξανόμενη εισροή απελπισμένων μεταναστών: Προσφύγων από πολέμους στη Συρία, το Ιράκ, τη Λιβύη και το Αφγανιστάν, νέων ανθρώπων που φεύγουν από τη δικτατορία της Ερυθραίας, φτωχών από τη Αφρική και τη Μέση Ανατολή που αναζητούν μια καλύτερη ζωή. Όλοι έχουν έναν προορισμό: Τη Γερμανία.
Οι ειδικοί εκτιμούν ότι 800.000 άνθρωποι μπορεί να φτάσουν στη Γερμανία σε διάστημα ενός έτους. Και η Γερμανία, όπως και η Σουηδία, η μόνη άλλη ευρωπαϊκή χώρα που έχει προσφέρει καταφύγιο σε τόσο πολλούς ανθρώπους, διαπιστώνει τώρα ότι οι ψηφοφόροι χάνουν την υπομονή τους. Αν δεν ανακοπεί αυτό το κύμα, θα υπάρξουν ταραχές, βία και ρατσιστικές επιθέσεις.
Δεν είναι η πρώτη φορά που μια χώρα επαναφέρει προσωρινά μεθοριακούς ελέγχους, κάτι που επιτρέπεται από τη συνθήκη Σένγκεν σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης ή απειλής για την εθνική ασφάλεια. Η εξέλιξη αυτή συνοδεύεται όμως αυτή τη φορά από ηχηρές κραυγές υπέρ μιας μεγαλύτερης καταστολής στη Γαλλία, την Ιταλία, την Ουγγαρία και άλλες χώρες.
Δεν είναι μόνο η προσφυγική κρίση που αποκαλύπτει τις αδυναμίες μιας Ευρώπης χωρίς σύνορα: Η εκμετάλλευση των ανοιχτών συνόρων από οργανωμένες συμμορίες προκαλεί οργή και δυσαρέσκεια.
Κι ύστερα υπάρχει η τρομοκρατία. Το πρόσφατο επεισόδιο με έναν ένοπλο σε μια αμαξοστοιχία που εκτελούσε το δρομολόγιο Άμστερνταμ- Παρίσι δείχνει την ευκολία με την οποία οι τρομοκράτες μπορούν να ταξιδεύουν στην Ευρώπη. Οι υπουργοί Εσωτερικών και Μεταφορών έχουν προειδοποιήσει ότι πρέπει να τροποποιηθεί η συνθήκη Σένγκεν και να επιβληθούν αυστηρότεροι έλεγχοι.
Η ελεύθερη μετακίνηση 400 εκατομμυρίων Ευρωπαίων σε 26 χώρες απειλείται πλέον σοβαρά. Πολλοί Ευρωπαίοι θεωρούν ότι η Βρετανία και η Ιρλανδία είχαν δίκιο όταν ζήτησαν εξαίρεση από τη συνθήκη και εξακολουθούν να επιβάλλουν ελέγχους στα σύνορα. Τέτοιες εξαιρέσεις δεν είναι δυνατές για άλλους. Η συνθήκη του Άμστερνταμ (1997) ορίζει ότι οποιαδήποτε χώρα υποβάλλει αίτηση ένταξης στην ΕΕ πρέπει να καταργεί τα εσωτερικά σύνορα.
Οι Ευρωπαίοι ιδεολόγοι και όσοι υποστηρίζουν με πάθος τα ανοιχτά σύνορα υποστηρίζουν ότι οι νέοι μεθοριακοί έλεγχοι δεν θα λύσουν κανένα πρόβλημα. Οι προκλήσεις προέρχονται κυρίως από χώρες εκτός της Ευρώπης. Οι πρόσφυγες θα συνεχίσουν να έρχονται- λένε- και οι διακινητές θα εξακολουθήσουν να διαφεύγουν από τους ελέγχους. Η τρομοκρατία δεν γνωρίζει σύνορα. Ο μόνος τρόπος να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα είναι να επιλυθούν οι πολιτικές κρίσεις στη Μέση Ανατολή: Ο πόλεμος, ο εξτρεμισμός, οι θρησκευτικές διώξεις.
Αυτά τα επιχειρήματα δεν στέκουν. Η συνθήκη Σένγκεν έχει δύο μεγάλες αδυναμίες. Πρώτον, μπορεί να λειτουργήσει μόνο αν τα κοινά εξωτερικά σύνορα της Ευρώπης είναι ισχυρά. Πού βρίσκονται όμως αυτά τα σύνορα; Συχνά σε χώρες που δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα, μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, Μάλτας και Λιβύης, Ουγγαρίας και Σερβίας, Σικελίας και Τυνησίας. Τα μέσα που διαθέτει η Frontex είναι πενιχρά. Και οι υπηρεσίες αντικατασκοπείας δεν συνεργάζονται όπως πρέπει.
Η πραγματική αδυναμία της συνθήκης, όμως, είναι ότι αντιβαίνει προς το κλίμα στην Ευρώπη, ένα κλίμα καχύποπτο, εθνικιστικό, επιφυλακτικό απέναντι σε ευρωπαϊκές λύσεις και δύσπιστο απέναντι σε απόμακρα κέντρα λήψης αποφάσεων. Το κλίμα αυτό είναι αποτέλεσμα επανειλημμένων κρίσεων γύρω από το ευρώ, την αντιπαράθεση μεταξύ Βορρά και Νότου, την αναιμική ανάπτυξη και την αδυναμία της Ευρώπης να βρει λύσεις για τις τραγωδίες της μετανάστευσης και του ασύλου.
Ενώ οι Βρυξέλλες παραπαίουν, τα λαϊκιστικά κόμματα ζητούν γρήγορες εθνικές λύσεις. Η συνθήκη Σένγκεν φαίνεται ότι θα είναι το πρώτο θύμα αυτού του κλίματος, καθώς οι κυβερνήσεις αγωνίζονται να δείξουν στους ψηφοφόρους ότι έχουν τον έλεγχο. Όλα δείχνουν ότι οι ημέρες της είναι μετρημένες.
