JACK FAIRWEATHERΟ εθελοντήςμτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρηεκδ. Gutenberg, 2020, σελ. 528
Οι καιροί της φρίκης αποκαλύπτουν την πιο βαθιά κτηνωδία που μπορεί να εκφραστεί στα έγκατα της ανθρώπινης κατάστασης: πράξεις, πρακτικές και εκφράσεις ανείπωτης βίας, κακίας, δολερότητας, ηθικής έκπτωσης, ωμής ιδιοτέλειας και απόλυτης αναλγησίας.
Ωστόσο, την ίδια ώρα αυτοί οι καιροί γεννούν, σε πολύ μικρότερο ποσοστό φυσικά, απρόσμενες όσο και απίστευτες ιστορίες ηρωισμού και αυταπάρνησης από ανθρώπους «της διπλανής πόρτας», από ανθρώπους που στους καιρούς της «κανονικότητας» πιθανώς θα περνούσαν απαρατήρητοι.
Βλέποντας εκ των υστέρων τις ζωές και τις πράξεις ετούτων των απρόσμενων ηρώων, πάντοτε μαζί με το δέος και τον θαμπωμένο θαυμασμό μας, προσπαθούμε να εξηγήσουμε, συχνά με όρους μη διαλεκτικούς, το πώς και το γιατί σχηματίστηκε μέσα τους μια τέτοια προσήλωση σε ηθικές και ανθρωπιστικές αξίες – και μάλιστα μέσα σε ιστορικά και πολιτικά συμφραζόμενα όπου δεν θα απαιτούσε κανείς κάτι τέτοιο.
Από τους (όχι λίγους) «καιρούς της φρίκης», σαφώς ο φριχτότερος για τον 20ό αιώνα (ή και για όλους τους αιώνες) ήταν η περίοδος της κυριαρχίας του ναζισμού με την εφιαλτική του απόληξη: τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Και εξαιτίας της έντασης του αναπόδραστου εφιάλτη που προξένησε, οι απρόσμενοι ήρωες που αντιστάθηκαν στον ναζισμό γίνονται διαρκώς όλο και ευκρινέστερα σύμβολα ενός παλλόμενου ανθρωπισμού που μπορεί (ακόμη) να συγκροτήσει ηθική αντιπρόταση στην ανθρώπινη κτηνωδία.
Οι φοιτητές του Λευκού Ρόδου στη Γερμανία και ο Φρανς Γέγκερστετερ είναι χαρακτηριστική περίπτωση: οι πρώτοι (κι ας αναφέρουμε μερικά ονόματα: Σόφι Σολ, Χανς Σολ, Αλεξάντερ Σμόρελ, Κρίστοφ Προμπστ, Βίλι Γκραφ – και μαζί ο καθηγητής τους Κουρτ Χούμπερ) με τις σπαρακτικές έξι Προκηρύξεις τους (εκδόσεις Πατάκη, 2019, μετάφραση: Θοδωρής Τσομίδης) και τον αποκεφαλισμό τους από τους ναζί έγιναν το σημείο αναφοράς της μεταπολεμικής Γερμανίας: σήμερα στις σχετικές δημοσκοπικές έρευνες θεωρούνται οι σημαντικότεροι Γερμανοί του 20ού αιώνα (πιθανώς ξεπλένοντας την απολύτως εύλογη γερμανική ιστορική ενοχή για την εκλογική κατίσχυση του Χίτλερ).
Ο Γέγκερστετερ πάλι, Αυστριακός αντιρρησίας συνείδησης που επέλεξε να πεθάνει από το να στρατευτεί με τους ναζί και αποκεφαλίστηκε στο Βερολίνο την άνοιξη του 1943, έχει γίνει από το 2007 άγιος της Καθολικής Εκκλησίας, ενώ με την πρόσφατη ταινία του Τέρενς Μάλικ («Μια κρυφή ζωή», 2019) γίνεται ένα παγκόσμιο σύμβολο του χριστιανικού ουμανισμού αλλά και του αντιμιλιταρισμού.
Ενας εναντίον όλων
Αουσβιτς: Ο Πιλέτσκι θα παραμείνει δυόμισι χρόνια εκεί, εθελοντικά, στέλνοντας αναφορές στην Αντίσταση, περιγράφοντας αναλυτικά τη λειτουργία του στρατοπέδου ως κέντρου βιομηχανικού φόνου ενάντια στους Εβραίους. (Φωτ. SHUTTERSTOCK)
Ενας τέτοιος απρόσμενος όσο και απίστευτος ήρωας, για τον οποίο χρειάζεται μονάχα μια αντίστοιχη σημαντική ταινία ή τηλεοπτική σειρά ώστε να αναδειχθεί σε παγκόσμιο σύμβολο, είναι ο Πολωνός Βίτολντ Πιλέτσκι (1901-1948). Και είναι αλήθεια πως όσα ξέρουμε για την έννοια του ηρωισμού και της αυταπάρνησης μοιάζουν θαμπά όταν μιλούμε για την πραγματικά εκπληκτική περίπτωση αυτού του Πολωνού αξιωματικού του Ιππικού, ο οποίος μέχρι τα 38 του χρόνια ήταν ένας συνεπής και τυπικός οικογενειάρχης με καλλιτεχνικές ανησυχίες (λάτρης της καθημερινής ζωής, ζούσε στο οικογενειακό αγρόκτημα με τη γυναίκα του και τα δύο παιδιά του, μετέχοντας στις κοινοτικές εργασίες του αγροκτήματος). Από το 1939 μετέτρεψε σταδιακά τον αγώνα του με τον ναζισμό σε μια ιδιότυπη προσωπική υπόθεση, σε ένα ακραία παράτολμο όσο και συγκλονιστικό «ένας εναντίον όλων», το οποίο είχε το σθένος να υπηρετήσει μέχρι το τέλος.
Ο Πιλέτσκι, μετά την κατάληψη της Βαρσοβίας από τους ναζί (στις 27 Σεπτεμβρίου του 1939), θεώρησε, όπως και άλλοι Πολωνοί αξιωματικοί, πως ο πόλεμος ενάντια στους ναζί συνεχίζεται: έτσι εντάχθηκε στην πολωνική Αντίσταση. Εναν χρόνο αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1940, προσφέρεται ως εθελοντής για να υλοποιήσει ένα ακραίο αντιστασιακό σχέδιο: με πλαστή ταυτότητα, βγαίνει εσκεμμένα στον δρόμο της Βαρσοβίας ώστε να συλληφθεί από τους ναζί και να οδηγηθεί στο Αουσβιτς. Στόχος, να δώσει πληροφορίες στην Αντίσταση για τα όσα συμβαίνουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης (πρέπει να σημειωθεί πως ακόμη δεν έχει αρχίσει η βιομηχανία των μαζικών δολοφονιών του Ολοκαυτώματος, η οποία κλιμακώνεται μετά την εφιαλτική διάσκεψη της Βάνζεε, τον Ιανουάριο του 1942).
Ο Πιλέτσκι θα μείνει στο Αουσβιτς για δυόμισι χρόνια: στο διάστημα αυτό θα κατασκευάσει ασύρματο πομπό για να ενημερώνει την Αντίσταση, θα δημιουργήσει την παράνομη οργάνωση ZOW (Ενωση Στρατιωτικών Οργανώσεων) που θα στηρίζει τους κρατουμένους με τρόφιμα, ρουχισμό και παντοειδή υποστήριξη, ενώ θα αρχίσει να στέλνει αναφορές στην Αντίσταση όπου περιγράφει αναλυτικά τη λειτουργία του στρατοπέδου ως κέντρου βιομηχανικού φόνου ενάντια στους Εβραίους.
Η δραπέτευση
Νιώθοντας πως οι αναφορές του δεν γίνονται πιστευτές από την Αντίσταση, στις 26 Απριλίου του 1943 δραπετεύει μυθιστορηματικά από το Αουσβιτς για να συντάξει απευθείας αναφορά προς τους Συμμάχους και να πετύχει τον αεροπορικό βομβαρδισμό του στρατοπέδου – των σιδηροδρομικών γραμμών που οδηγούσαν εκεί.
Η περίφημη αναφορά του έφτασε μέχρι τη βρετανική κυβέρνηση –και όχι μόνο σε αυτήν– και δυστυχώς κρίθηκε «υπερβολική», «φιλοσημιτική» και «ανυπόστατη». Για δεκαετίες περιφερόταν σαν φάντασμα σε βρετανικά και σοβιετικά αρχεία – για να δει το φως της δημοσιότητας τη δεκαετία του 2000.
Στο μεταξύ, ο Πιλέτσκι αρνείται τα παράσημα από την Αντίσταση και συνεχίζει τον πόλεμο με τους ναζί (και πολύ σύντομα προσθέτει και τους Σοβιετικούς στους εχθρούς του): το καλοκαίρι του 1944 βρίσκεται στην πρωτεύουσα της Πολωνίας όπου συμμετέχει στην εξέγερση της Βαρσοβίας από την αρχή της μέχρι το τέλος της (Αύγουστος – Οκτώβριος του 1944).
Οταν εγκαθίσταται η σοβιετική κατοχή στην Πολωνία, ο Πιλέτσκι γίνεται πράκτορας της εξόριστης πολωνικής κυβέρνησης – τότε θα στείλει και μια δριμεία καταγγελία του αντισημιτικού πογκρόμ στο Κίελσε. Το 1947 θα συλληφθεί από το κομμουνιστικό καθεστώς και έπειτα από μια παρωδία δίκης θα καταδικαστεί σε θάνατο για «εσχάτη προδοσία». Μόλις του ανακοινώθηκε η ποινή του θανάτου του, ο Πιλέτσκι αρνήθηκε να ζητήσει την επιείκεια του δικαστηρίου όπως τον συμβούλευσαν οι δικηγόροι. Το μόνο που είπε ήταν: «Προσπάθησα να ζήσω τη ζωή μου έτσι ώστε στην ώρα του θανάτου μου να είμαι περισσότερο ευτυχισμένος παρά φοβισμένος. Και τώρα είμαι ευτυχισμένος, γιατί ξέρω πως άξιζε να αγωνιστώ». Εκτελέστηκε στο κελί του με μια σφαίρα στο κεφάλι στις 25 Μαΐου του 1948. Θάφτηκε σε έναν ανώνυμο ή και ομαδικό τάφο, κάπου στο κοιμητήριο Ποβάτσκι της Βαρσοβίας.
Προνεωτερικός άνθρωπος στην πιο μεγάλη νεωτερική κτηνωδία
Η μυθιστορηματική ζωή και το εμφατικό παράδειγμα του Βίτολντ Πιλέτσκι είναι πλέον διαθέσιμα στους Ελληνες αναγνώστες από την υποδειγματική εκτενή βιογραφία που έγραψε ο Τζακ Φέργουεδερ με τον τίτλο «Ο εθελοντής». Ο Φέργουεδερ (γεννημένος στην Ουαλλία το 1978) ήταν μάχιμος πολεμικός ανταποκριτής στο Ιράκ το 2003, όπου επέζησε τόσο από επίθεση αυτοκτονίας όσο και από απόπειρα απαγωγής· το 2011 άρχισε την έρευνά του για τον Πιλέτσκι και το βιβλίο του εκδόθηκε το 2019.
Η ελληνική έκδοση, πέραν την άψογης μετάφρασης, έχει τα γνωστά εκδοτικά χαρακτηριστικά των εκδόσεων Gutenberg (και αξίζει να τα αναφέρουμε διότι γίνονται όλο και πιο σπάνια στον ελληνικό εκδοτικό χώρο): έπειτα από τις 410 σελίδες του «ψαχνού» κειμένου, ακολουθούν άλλες 110 σελίδες με πίνακες των βασικών πρωταγωνιστών, αναλυτικές σημειώσεις, αναλυτική βιβλιογραφία και ευρετήρια – και όλα αυτά δομημένα στην υποδειγματική σελίδωση του Γιάννη Μαμάη. Μοναδική (μικρή) παράλειψη: δεν υπάρχει κανένα βιογραφικό-βιβλιογραφικό σημείωμα για τον ίδιο τον Φέργουεδερ.
Στο βιβλίο παρακολουθούμε με εξονυχιστική τεκμηρίωση την πολυδαίδαλη όσο και εξωφρενική διαδρομή του Πιλέτσκι στα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του. Είναι εκπληκτικό το ότι αυτός ο άνθρωπος, που πολέμησε τόσο τους ναζί όσο και τους κομμουνιστές, εμφορούνταν από έναν μάλλον παλαιικό πολωνικό εθνικισμό (ο οποίος περιείχε και αρκετό αντισημιτισμό – οι Εβραίοι ήταν το 1/10 του προπολεμικού πληθυσμού της Πολωνίας).
Η μεταστροφή
Ωστόσο, όντας μέσα στο Αουσβιτς, ο Πιλέτσκι, καθώς δουλεύει στη διαλογή των μαλλιών των ξυρισμένων Εβραίων, βιώνει μια συγκλονιστική μεταστροφή και κάνει την υπόθεση του αφανισμού των Εβραίων κεντρικό διακύβευμα και διακινδύνευση της ζωής του. Η παράνομη οργάνωση αρωγής κρατουμένων που έστησε είχε κύριο στόχο να υποστηρίξει τους Εβραίους – και όλες του οι αναφορές αλλά και η δραπέτευσή του αποσκοπούσαν στο να τους σώσει. Στην προσπάθειά του μένει μόνος: οι φυσικοί του σύμμαχοι (η πολωνική Αντίσταση, ο Ερυθρός Σταυρός, οι Σύμμαχοι) τον αφήνουν. Και ωστόσο αυτός συνεχίζει να επιμένει σε έναν μάταιο αγώνα.
Τι είναι αυτό που οδηγεί τον Πιλέτσκι στην ανάδυση μιας τέτοιας αυτοθυσιαστικής ανθρώπινης αλληλεγγύης; Αν στην περίπτωση των παιδιών του Λευκού Ρόδου έχουμε την ανάδυση μιας πολιτικής και θρησκευτικής περηφάνιας απέναντι στην ασχήμια του ναζισμού, αν στην περίπτωση του Φραντς Γέγκερστετερ έχουμε τη θεολογική άρνηση του φόνου του Αλλου ως υπαρκτική συνθήκη, στην περίπτωση του Πιλέτσκι έχουμε την αποκάλυψη μιας ηθικής τιμής που, κατά την εκτίμησή μου, έχει τη ρίζα της σε μια ρομαντική αίσθηση της φιλοπατρίας και του στρατιωτικού ηθικού κώδικα. Αυτό σίγουρα εκπλήσσει πολλούς (όπως και τον υπογράφοντα) που θεωρούν πως ο μιλιταρισμός είναι φύσει απάνθρωπος. Κι όμως (και αυτό είναι το ευλογημένο ακαταλόγιστο της ανθρώπινης κατάστασης), η ανθρώπινη αξία, η αλληλεγγύη προς τον ανυπεράσπιστο πάσχοντα Αλλο βρήκε τον δρόμο και βλάστησε μέσα και από αυτή τη ρίζα.
Ο Βίτολντ Πιλέτσκι υπήρξε ένας προνεωτερικός άνθρωπος που αντιστάθηκε με απρόσμενη σθεναρότητα στους καιρούς της πιο μεγάλης νεωτερικής κτηνωδίας. Σε αυτήν του τη σύγκρουση ηττήθηκε, απομονώθηκε, δολοφονήθηκε.
Ωστόσο, στον καιρό του New Age το παράδειγμά του, και το σύμβολο που αυτό σχηματίζει, μας είναι πολλαπλά χρήσιμο: για αυτό που ήταν, για αυτά που έκανε, για τον λόγο που πέθανε.
Ιστορία
Ολοκαύτωμα
βιβλία
